"Czas starego Boga" Sebastian Barry

Nie czytałam dotąd Barry'ego i to nie była dobra decyzja, bo warto po prozę Irlandczyka sięgnąć, a to z wielu względów. Językowo to majstersztyk, a tematycznie proza tak gęsta i wieloznaczna, że trudno złapać oddech.

Tom Kettle przeszedł na emeryturę dziewięć miesięcy wcześniej i mimo że chętnie wykonywał pracę policjanta, teraz zupełnie się od niej odciął. Spędza dni w przybudówce starego zamku, z widokiem na morze i rozmyśla. Dobrze mu jest. Aż pewnego dnia wpada do niego dwóch policjantów potrzebujących pomocy Toma przy pewnym śledztwie. Pozornie, bo szybko się okazuje, że ta pomoc ma szerszy wymiar i każe Tomowi wrócić do traum przeszłości. Bardzo powoli ze wspomnień Toma wyłania się obraz jego życia – początkowo szczęśliwy. Policjant miał wspaniałą żonę, którą bardzo kochał, dwoje udanych dzieci, satysfakcjonującą pracę. Stopniowo gdzieś tam zaczyna przebłyskać, że to życie wcale nie było takie kolorowe. Wspomnienia Toma balansują między jawą, a wizjami, między własnymi przemyśleniami, a rzeczywistością. 

Barry pisze bardzo pięknie, korzysta z wielu metafor, maluje językiem, a w tym pięknie kryje się tak niewyobrażalna groza, że ten kontrast aż paraliżuje. Czasem trudno się zorientować, co jest wytworem wyobraźni Toma, a co dzieje się naprawdę, ale warto zaufać autorowi, bo stopniowo wszystko się wyjaśni. To zaskakujące, jak ta melancholijna proza potrafi trzymać w napięciu, zwodzić i nie puszcza aż do końca.

Trudno mi więcej pisać, by nie zdradzić zbyt wiele i nie zepsuć efektu tej książki. Sięgajcie po nią, ale nastawcie się na dramatyczne sceny i ogromną dawkę emocji.

Moja ocena: 5/6

Sebastian Barry, Czas starego Boga, tł. Aga Zano, 224 str., ArtRage 2024.

"Podbój miasta Plassans" Emil Zola

 

Akcja czwartego tomu cyklu Rougon-Macquart umieszczona jest ponownie w Plassans w domu Marty Rougon, która poślubiła kuzyna z linii Macquartów – Francoisa. To zgodne małżeństwo, które wychowuje troje dzieci: Octave'a, Serge'a i Desirée. Dziewczynka jest umysłowo opóźniona, zapewne na skutek małżeństwa osób spokrewnionych, ale tego tematu Zola tu jeszcze nie podejmuje. Marta to spokojna osoba, chętnie przebywa w domu i ogrodzie, gdzie spędza długie godziny na szyciu i obserwowaniu córki. Francois to obrotny kupiec, rubaszny, zadowolony z życia, zawsze skory do żartów. Pewnego dnia wynajmuje poddasze nowemu księdzu w Plassans – Abbé Faujas. Ten sprowadza się z matką i wzbudza od razu całą falę plotek. Nikt nie wie, dlaczego opuścił poprzednią parafię, dlaczego przybył tak nagle, rodzą się najdziwniejsze spekulacje, a w tym wszystkim nie pomaga skrytość księdza. By lepiej go poznać, Francois inicjuje wspólne wieczory. On gra z matką Faujasa w karty, a ksiądz rozmawia z Martą. Kobieta stopniowo ulega fascynacji kościołem i wiarą. Porzuca skromne i ciche życie, stawiając na częste wizyty w kościele, a nawet spowiedź. Dotychczas niereligijna Marta angażuje się w zbiórkę i budowę domu dla dziewcząt, którym grozi ulica oraz dla chłopców, którzy powinni bardziej sensownie spędzać czas. Z troskliwej matki nie zostaje nic, a Francois jest zaskoczony przemianą żony. Równocześnie Faujas zaczyna pokazywać swoje prawdziwe oblicze, mieszając się w polityczne rozgrywki w Plassans a także te na szczeblu kościelnym, które są coraz bardziej zajadłe w obliczu zbliżających się wyborów.

Marta popada stopniowo w szaleństwo, tymczasem Abbé Faujas sprowadza do domu siostrę i szwagra, który zostaje zaangażowany do pomocy formalnej przy prowadzeniu zbiórki na dom dla dziewcząt. To chciwe małżeństwo ma jednak jeden cel – zawłaszczyć sobie dom Mouretów. Podczas ataków szału Marta kaleczy samą siebie, ale sprytne małżeństwo wrabia Francoisa, twierdząc, że to on maltretuje żonę. Zamknięcie go w zakładzie dla psychicznie chorych to pierwszy krok do celu.

Zola fantastycznie opisuje stosunki panujące w miasteczku – manipulacje, plotki, przetasowania, które prowadzą do popularności konkretnej osoby. Jego punkt ciężkości leży jednak na krytyce kościoła i żądnych władzy hierarchów.  Autor umiejętnie obnaża mechanizmy osób przy władzy, ale także kobiet, które dzięki plotkom mają wymierny wpływ na działania w mieście. Wiele tu zapadających w pamięć scen rodzajowych – w ogrodzie Mouretów, na wsi u wujka Macquarta itd., natomiast dużo mniej opisów, które stanowiły trzon poprzedniego tomu.

Moja ocena: 4/6

Émile Zola, Die Eroberung von Plassans, tł. Armin Schwarz, 350 str., Die Gehörgäng.

"Córka weterynarza" Barbara Comyns

 

Alice Rowland ma siedemnaście lat i mieszka na przedmieściach Londynu z chorowitą matką i ojcem weterynarzem. Pozornie normalna rodzina. Ojciec jednak to zły, nie stroniący od przemocy człowiek. Podobno świetny weterynarz, ale jego skłonności do brutalności widać w traktowaniu zwierząt i ludzi. Matka jest całkowicie przez niego zastraszona, cierpi w milczeniu, stopniowo jej choroba staje się tak poważna, że zalega na stałe w łóżku i umiera. Alice troszczy się o matkę z pomocą serdecznej pani Churchill, ale równocześnie podlega tyranii ojca, który traktuje córkę tak samo jak żonę. Jej dni wypełnia ciężka praca ze zwierzętami, sprzątanie, usługiwanie oraz spacery z psami. Los Alice odmieni dopiero pomocnik ojca, który zaprosi dziewczynę do rodzinnego domu, gdzie będzie opiekować się jego matką.

Ten wyjazd w jakiś sposób poprawi los dziewczyny, która zamieszka na walijskiej wyspie, pozna inne krajobrazy, zakocha się, ale równocześnie postawi ją przed innymi wyzwaniami. Matka weterynarza cierpi na depresję, podjęła już jedną próbę samobójczą, opieka nad nią to spore wyzwanie dla młodej dziewczyny. Podobnie ma się rzecz z gospodarzami domu – ludźmi obcesowymi, brutalnymi, brudnymi. A i zauroczenie okaże się być rozczarowaniem.

Comyns niepostrzeżenie wprowadza do tej historii wątek, powiedzmy, fantastyczny, a konkretnie lewitację. Ten zabieg totalnie mnie zaskoczył, początkowo sądziłam, że to sny i nie bardzo miałam chęć na pogodzenie się z takim zwrotem narracji. Z drugiej strony czytając, ciągle się zastanawiałam, dokąd zmierza ta powieść. Nie twierdzę, że wprowadzenie elementu fantastycznego pogłębiło jej sens, bo w moim odczuciu niekoniecznie, ale w jakiś sposób ukierunkowało zakończenie. 

Córka weterynarza to dobrze napisana powieść, którą pochłania się bardzo szybko, ale dla mnie pozostaje zagadkowa. Starałam się odkryć jej metaforyczne znaczenie, zamysł autorki, poza tym że przedstawia los samotnej, uciśnionej dziewczyny, ale niestety nie udało mi się to. Niestety nie oddziaływał na mnie mrok powieści, nie odczułam jej duszności, zbyt zajęta byłam próbami odgadnięcia jej przesłania (i tak, wiem, nie każda powieść musi je mieć). 

Podsumowując, lektury nie żałuję, bo to faktycznie przekonało mnie zręczne pióro i potoczysty język, ale mam nadzieję, że pewien klub książkowy oświeci mnie na temat głębszego sensu tej powieści.

Moja ocena: 4/6

Barbara Comyns, Córka weterynarza, tł. Jolanta Kozak, 208 str., Wydawnictwo MOVA 2023.

"Testament" Nina Wähä

 

Objętość tej książki przywodzi na myśl takie słowa jak monumentalna, opasła, przytłaczająca, ale żadne zn nich do Testamentu nie pasuje. To napisana zaskakująco lekkim językiem opowieść o rodzinie Toimi. Specjalnie napisałam opowieść, bo trudno jednoznacznie sklasyfikować Testament – są tu elementy dramatu, powieści, kryminału, a nawet notatnika (brudnopisu?). 

Wähä zabiera czytelniczkę w podróż przez ponad sześćdziesiąt lat, choć akcja zasadza się na kilku dniach. Liczna rodzina Toimich spotyka się na święta 1983 roku – to nie jest bagatela, zjechać musi się dwanaścioro dzieci! My podróżujemy z Annie, najstarszą córką, która jest w ciąży, do domu rodzinnegi, dokąd nie jeździ zbyt często. Toimi mieszkają na północy Finlandii nad Zatoką Botnicką, Annie natomiast wyprowadziła się aż do Sztokholmu. Te święta będą specjalne – rodzinę czekają poważne roszady. Okaże się, że nic nie jest takie, na jakie wygląda i nie można wychodzić z założenia, że zna się swoje rodzeństwo. Siri i Peitti doczekali się czternaściorga dzieci, dwoje najstarszych umarło w dzieciństwie. Pozostała dwunastka wychowała się mniej lub bardziej sama. Siri wiecznie zapracowana, zastraszona, surowa, nieukazująca uczuć nie miała czasu dla każdego z dzieci. Peitti był bardziej postrachem i dręczycielem niż kochającym ojcem. Teraz większość dzieci jest dorosła i postanawia wkroczyć w rodzinne układy i coś w nich zmienić, a także wyjaśnić niektóre wydarzenia z przeszłości. Do tej rodziny wrócimy ponownie latem, gdy będziemy już znać charaktery wszystkich dzieci, przeszłość rodziców i kluczowe wydarzania.

Autorka umieściła na początku spis postaci, ale po kilkudziesięciu stronach nie będzie on już potrzebny. Mimochodem opisuje poszczególnych braci i siostry, tak że czytelniczka z łatwością orientuje się w ich osobowościach i cechach szczególnych. Wähä czyni to w bardzo ciekawy sposób. Mamy poczucie, że główną postacią jest tu Annie, ale środek ciężkości raz po raz przenosi się na poszczególne osoby i na matkę. W ten sposób poznajemy stosunki panujące w rodzinie, historię rodziców oraz marzenia i cele każdego z dzieci. Autorka krąży wokół pytania: czy rodzina stanowi centrum świata, czy jest azylem, miejscem, do którego się wraca, które daje oparcie, a może taką funkcję może spełnić tylko własna, stworzona przez siebie rodzina? Wychowane na małej przestrzeni rodzeństwo stopniowo przekonuje się, że wcale nie zna się nawzajem tak dobrze, jak sądziło. Mimo okresowej bliskości byli tylko czasowo ze sobą związani, decyzją przeznaczenia, a gdy opuścili dom przestała ona odgrywać rolę. Wływ ma na to wiele czynników, zapewne przede wszystkim charaktery rodziców, szczególnie ojca. I tu widać, jak dzieci różnie radzą sobie i interpretują jego przemocowość. 

Wähä stworzyła niezwykle interesujący kalejdoskop postaci, nie zapominając o rysie historycznym (II wojna światowa, rola Finlandii, Karelia, Szwecja), a nadając każdemu dziecku bardzo odrębne cechy, stworzyła ciekawy przekrój postaci. Mnie bardzo podoba się język tej książki – niby nonszalancki, pamiętnikowy, czasem wręcz przypominający brudnopis (tytuły rozdziałów, angielskie wstawki), a zarazem głęboko psychologiczny, sięgający do wnętrza bohaterów, a mimo to prosty, oszczędny, pozostawiający pole do domysłów. 

Testament to fantastycznie skonstruowana powieść, którą można czytać na wiele sposobów – jako sagę rodzinną, powieść psychologiczną, powieść kryminalną. Jednym słowem, każda czytelniczka ma szanse znaleźć w niej coś dla siebie.

Moja ocena: 6/6

Nina Wähä, Testament, tł. Justyna Czechowska, 512 str., Wydawnictwo Poznańskie 2022.

"Wie die einarmige Schwester das Haus fegt" Cherie Jones

 

Pochodząca i wciąż mieszkająca na Barbadosie Cherie Jones umiejscowiła akcję swojej powieści w 1984 roku. Dwudziestoletnia Lala jest w zaawansowanej ciąży, gdy nagle zaczyna rodzić. Jej mąż Aden zajmuje się tym, co zawsze – okradaniem willi bogatych turystów. Tym razem jednak trafia na kłopoty i podczas przepychanki postrzela śmiertelnie właściciela domu. Jego żona Martha widziała twarz napastnika, Aden będzie się więc ukrywał, bo na sumieniu ma już nie jedno. Ukrywać się musi więc i Lala oraz nowonarodzona córeczka. 

Ta sytuacja wyjściowa pozwoli autorce pokazać szeroki wachlarz postaci. Barbados to raj dla jednych i piekło dla innych. Miejscowi zajmują się wyplataniem warkoczyków na plaży, oferowaniem usług seksualnych, wypożyczaniem jet ski, napaściami, handlem narkotykami itd. Ten kontrast nie jest jednak głównym tematem powieści. Jones sięga po rodzinne traumy – taka ciąży na kobietach z rodziny Lali. Dziewczynkę wychowała babcia po śmierci jej matki. Wilma chce uchronić wnuczkę przed losem matki, stara się ją ustrzec przed niedobrymi mężczyznami, ale się jej to nie udaje. Gdy Lala wychodzi za Adena, zrywa kontakt z babcią. Mężczyzna ma wprawdzie charyzmę i dobry wygląd, ale poza tym jest przemocowym tyranem. Lala próbuje się wyrwać z nieudanego związku, zbierając zarobione na wyplataniu warkoczyków pieniądze, ale gdy ginie jej mała córeczka wszystko się zmienia. 

Ta powieść to pozornie kryminał – w tle przewija się miejscowy policjant, który koniecznie chce wykryć mordercę bogatego Anglika oraz przyczynę śmierci noworodka, by wskoczyć na kolejny szczebel kariery. Ten wątek jednak służy tylko pokazaniu relacji międzyludzkich. Oprócz Lali i Adena mamy jeszcze Tone'a – przyjaciela Lali z dzieciństwa, jej pierwszego chłopaka, który po pobytach w zakładzie poprawczym dorabia jako żigolak. To on jako jedyny widzi pułapkę, w jakiej znalazła się Lala i jako jedyny próbuje jej pomóc. 

Autorka nakreśla także historię Wilmy i kilku innych postaci (prostytutki królowej Saby, dzieciństwo Tone'a i Adena), dopełniając obraz życia i dorastania na Barbadosie. Natomiast intrygujący tytuł opiera się na miejscowej legendzie – ale nie zdradzę szczegółów!

Jones przeskakuje w swojej powieści w czasie, wymagając skupienia czytelniczki, ale pisze językiem potoczystym, dość lekkim, wciągającym. Warto sięgnąć, by poznać prawdziwy (albo inny) obraz Karaibów, w którym królują podziały, rasizm, nierówność, przemoc, a nie beztroskie życie na plaży. 

Moja ocena: 5/6

Cherie Jones, Wie die einarmige Schwester das Haus fegt, tł. Karen Gerwig, Culturbooks 2022.

"Kąkol" Zośka Papużanka

 

Wybór dość przypadkowy, choć nazwisko autorki od dawna przewijało mi się na liście zwanej potocznie: trzeba wypróbować. I faktycznie weszłam w tę prozę jak nóż w miękkie masło. Papużanka pisze przecież potoczyście, nie stroni od zaskakujących metafor, uwodzi zmysłem obserwacji i wydarzeniami, które mi, dziecku lat 70., są bardziej niż bliskie. Od pierwszej strony czułam ten vibe, echem odbijały mi się w uszach niektóre zdania i nawet jeśli nie podzielam wielu doświadczeń z narratorką, to czułam tę wspólnotę przeżyć, doświadczeń, odczuć, kierowanych do nas słów. 

Można by sądzić, że to kolejna autofikcja o dorastaniu w PRL, na wsi, sielskiej i wesołej, w kwiatach, ziołach, malinach wsadzanych garściami w usta, czereśniach żartych do wyrzygu, dzikich zabawach na dworze bez nadzoru i bez żadnych zasad BHP. Można by, gdyby się nie czytało dalej. Bo z pozoru tak jest. Papużanka zaprawia jednak tę idyllę trującym kąkolem. Mimo że bohaterka idzie dopiero do klasy szóstej i jeszcze niewiele wie, to już do niej dotarło, że jest dzieckiem z gruntu złym, że jej matka do rodziny nie przynależy, że dziadek Antoni to bóg, a wieloletnie wiejskie zatargi są ważniejsze od spontanicznej zabawy z dzieciakami z sąsiedztwa. To wszystko się znosi, nawet niespecjalnie wyraża się zdumienie, choć jako dziecko można, bo przecież zdrowe wiejskie powietrze, owoce, warzywa, nie to co te bloki i mury. 

Kąkol urzekł mnie językiem, bardzo różnorodnym, balansującym między opisem, wyliczanką, groteską, pamiętnikiem. Podobały mi się nietypowe metafory, giętkość, potoczystość. Doceniam bardzo, że autorka potrafiła z ogranej już przecież tematyki wyciągnąć coś nowego. W pozornej idylli tkwią zapracowane dzieciaki, zatargi, kłótnie, przejmujące milczenie jako wyraz niechęci i braku akceptacji. To ciekawy głos i pociągająca proza, warto, jak ja, wypróbować.

Moja ocena: 5/6

Zośka Papużanka, Kąkol, 320 str., Wydawnictwo Marginesy 2021.

"Wiosenna noc. Zamek z lodu" Tarjei Vesaas

 

Nie ukrywam, że nie jestem specjalistką od norweskiej klasyki i o prozie Vesaasa nigdy wcześniej nie słyszałam. Gdyby nie Seria Skandynawska, pewnie nigdy bym po nią nie sięgnęła. Tymczasem okazała się być dla mnie ogromnym zaskoczeniem. Wiosenna noc i Zamek z lodu to dwie osobne opowieści, które jednak wiele łączy.

Wiosenna noc wydarzyła się w pewnym leżącym na uboczu domu. Rodzeństwo nastolatków zostaje same na noc. Osiemnastoletnią dziewczynę odwiedza chłopak, czternastoletni syn, Hallstein, bardzo cieszy się ze swobody i krąży po domu i okolicach, obserwując przyrodę, żyjątka i nasłuchując lasu. Ten spokój i beztroskę zakłóca przyjazd dziwnego pojazdu. To nietypowa rodzina, w której tuż przed przyjazdem coś się wydarzyło. Kłótnia? Konflikt? Nie wiemy. Wiemy za to, że składa się z ona z ojca, jego drugiej żony oraz dwójki dzieci z poprzedniego małżeństwa. Starszemu synowi towarzyszy żona, która zaczęła rodzić. Młodsza dziewczynka jest niemal w wieku nastolatka i przypomina mu dziewczynkę z jego fantazji. Ci dziwni goście wnoszą do domu niepokój, który szczególnie skupia się na Hallsteinie, który wydaje się być wrażliwy na to, co magiczne, niespotykanie, niewytłumaczalne. Druga żona przyjezdnego mężczyzny nie chodzi i nie mówi, ale do Hallsteina się odzywa, prosząc go o pomoc. O to samo poproszą go inni członkowie tej dziwacznej rodziny, szczególnie ojciec, który kompulsywnie mówi i ciągle się krząta.

Zamek z lodu to zaś opowieść o jedenastoletnich dziewczynkach. Unn po śmierci matki przeprowadza się do ciotki i przybywa do nowej szkoły. Siss jest prowodyrką w tej klasie, lubianą dziewczynką i próbuje zintegrować Unn. Ta jednak wydaje się skrywać jakąś tajemnicę i trzyma się na uboczu. Pewnego dnia zaprasza do siebie Siss, a następnego dnia znika i zamarza w zamku z lodu, który utworzył się na pobliskim wodospadzie. Siss czuje się winna zniknięcia nowej koleżanki.

W obu tych powieściach uwodzi podobna atmosfera – oniryczna, niepokojąca, zwodnicza. Czytając Wiosenną noc, czułam się jak podczas lektury horroru czy thrillerów Stephena Kinga. Vesaas buduje taką aurę poprzez opisy przyrody, która ma tu zdecydowanie ogromną moc i wpływ na ludzkie działania. To ona potrafi przyciągać, niszczyć, zatracać. Równocześnie pojawiają się tu postaci, które mają władzę nad naturą, potrafią wywołać lub uciszyć wiatr czy deszcz. Na tę specyficzną atmosferę wpływają także dialogi – pełnie niedopowiedzeń, czasem wręcz niezrozumiałe, sugerujące jakieś przeszłe wydarzenia. 

Nie jest to może proza, którą bym się zaczytywała, ale z pewnością mnie zaskoczyła swoją nietypowością, tajemniczością i antropomorfizacją natury.

Moja ocena: 4/6

Tarjei Vesaas, Wiosenna noc. Zamek z lodu, tł. Maria Gołębiewska-Bijak, 400 str., Wydawnictwo Poznańskie 2023.